به گزارش قدس خراسان، خبر تلف شدن یک قلاده ببر ۱۱ ساله یک بار دیگر باغ وحش مشهد را تیتر رسانه‌های داخلی و حتی خارجی کرد. علت مرگ طبق آنچه در پورتال اطلاع‌رسانی اداره کل محیط زیست خراسان رضوی اعلام شد، خفگی براثر گیر کردن گوشت در گلو حیوان بود.

البته این حادثه فقط به مرگ ببر ختم نشد و انگار شروعی بود برای کشمکش میان اداره‌های کل حفاظت محیط زیست و دامپزشکی خراسان رضوی و هر یک دیگری را متهم به کم‌کاری کرد. برای روشن شدن ذهن خوانندگان محترم، متن خبرهای این دو دستگاه بدون خدشه، تغییر و قضاوت در ادامه این گزارش، مکتوب می‌شود.

متن کامل خبری که برای نخستین بار ۱۵ اسفندماه در پورتال اطلاع‌رسانی اداره کل حفاظت محیط زیست اعلام شد، به شرح ذیل است: 

«به گزارش روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، محمد عرفانی معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: یک قلاده ببر ۱۱ ساله در باغ وحش مشهد تلف شد و علت آن طبق اعلام اداره کل دامپزشکی که وظیفه حفاظت، درمان و نگهداری از حیوانات باغ وحش را دارد و نماینده این اداره کل در باغ وحش مستقر است، خفگی بر اثر گیر کردن گوشت در گلو ببر اعلام شد. طبق صورتجلسه اداره کل دامپزشکی استان و پس از کالبدشکافی گزارشی به این اداره کل ارسال شد که طبق آن اعلام شده است: در بازرسی ظاهری خونریزی از منافذ، ضایعات دهانی، آثار گزش و شکستگی و درگیری و زخم پوستی مشاهده نشد و تنها مورد قابل ذکر مشاهده یک تکه پستان در گلو حیوان بود که با توجه به بافت نرم آن احتمالاً در اثر استفراغ در گلوی این ببر گیر کرده و موجب خفگی آن شده است. آنچه برای ما مهم است این است که اداره کل دامپزشکی با تمهیدات مناسبی از چنین حوادثی جلوگیری کند که حیوانات از بین نروند. مراقبتی در زمینه نحوه غذادهی به حیوانات باغ‌وحش صورت نگرفته و محیط زیست استان این مسئله را به صورت جدی پیگیری می‌کند. مسئولیت سلامت حیوانات باغ وحش با سازمان دامپزشکی است و طبق ماده۲ قانون سازمان دامپزشکی کشور ‌مصوب ۲۴/۰۳/۱۳۵۰، کلمه دام به حیوانات اهلی - طیور - ماهی - زنبور عسل – کرم - ابریشم - حیوانات آزمایشگاهی و «حیوانات باغ وحش» اطلاق ‌می‌شود و مقصود از کنترل بهداشتی، بازرسی و اقدام‌هایی است که از لحاظ پیشگیری و مبارزه با امراض دامی و بیماری‌های مشترک میان انسان و دام لازم و ‌ضروری است. مراکز نگهداری حیوانات ملزم هستند مسئول فنی بهداشتی داشته باشند و در خصوص مسائل بهداشتی و بیماری حیوانات پاسخگو باشند، در صورتی که باغ وحش مشهد قصوری در خصوص تلف شدن این گونه کرده باشد، با عنایت به چالش‌های اخیر و کم‌کاری‌ها دامپزشک این باغ وحش، بررسی کارشناسی و پیگیری‌های قانونی در دستور کار این اداره کل است». 

اعلام خبر تلف شدن ببر پس از یک ماه

روز بعد یعنی ۱۶ اسفند ماه نیز اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی در واکنش به این خبر جوابیه‌ای را در پورتال اطلاع‌رسانی خود به شرح ذیل منتشر کرد که حاوی نکات قابل تأملی بود: 
«در حیطه باغ وحش‌ها یک متصدی و یک متولی وجود دارد و طبیعتاً متصدی، مالکان باغ وحش‌ها هستند و همان گونه که در قوانین و وظایف محیط زیست ذکر شده، سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی تعیین شده است و برای این منظور نیز دفتر اختصاصی نظارت بر امور حیات وحش در این سازمان ایجاد شده است. در این بین، مسئولیت کنترل امور بهداشتی باغ وحش‌ها با دامپزشکی است که این مهم با استقرار مسئول فنی بهداشتی به استناد ماده ۱۲ آیین‌نامه اجرایی نظارت بهداشتی دامپزشکی و ماده ۳۴ قانون برنامه ششم توسعه، انجام می‌شود.

مسئول فنی بهداشتی مستقر در باغ وحش، نظارت بر عملیات بهداشتی شامل ضدعفونی، سمپاشی، نظارت بر انجام برنامه‌های واکسیناسیون و امور قرنطینه‌ای را انجام می‌دهد و در مواقع لزوم نسبت به ثبت گزارش‌ها و اطلاع رسانی‌های لازم به دامپزشکی و محیط زیست اقدام می‌کند که در این مورد بلافاصله بعد از وقوع حادثه مسئول فنی بهداشتی مراتب را به دامپزشکی و محیط زیست اعلام کرده و تیمی از دامپزشکی در همان روز به محل باغ وحش مراجعه و نسبت به انجام بررسی‌های لازم جهت تعیین علت تلف شدن حیوان اقدام کرده‌اند اما باوجود اطلاع‌رسانی به محیط زیست هیچ نماینده‌ای از سوی محیط زیست به باغ وحش مراجعه نکرده است (سند اطلاع‌رسانی مسئول فنی بهداشتی دامپزشکی موجود است). باوجود این اطلاع‌رسانی به موقع، اعلام رسانه‌ای این واقعه پس از ۳۰ روز از سوی اداره کل محیط زیست استان به عنوان متولی اطلاع‌رسانی رخدادهای حیات وحش با ادبیاتی غیرمعمول ناشی از عدم اطلاع کافی گزارش‌دهندگان از وظایف خود و وظایف دیگر دستگاه‌ها در حوزه باغ وحش است.

در خصوص وظایف دامپزشکی همان گونه که در قوانین این سازمان آمده است؛ کنترل و نظارت بهداشتی دام، طیور و آبزیان از جمله باغ وحش‌ها در حیطه وظایف این سازمان قرار دارد. نگاهی به تاریخچه باغ وحش و نیز بیماری‌های شایع در منطقه و کشور نشان می‌دهد دامپزشکی در حوزه کنترل و نظارت بهداشتی بر بیماری‌ها به وظایف خود عمل کرده، چنان که در همه‌گیری‌های مختلف از جمله همه‌گیری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان و سایر همه‌گیری بیماری‌های دام و طیور در استان، خوشبختانه جمعیت دام و طیور و آبزیان باغ وحش با تشدید اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای توسط دامپزشکی مصون مانده و بدون ابتلا به مواردی از بیماری‌های فوق، این بحران‌ها گذرانده شده است».

چند پرسش اداره کل محیط زیست خراسان رضوی که بی‌پاسخ ماند

فارغ از دعوای این دو دستگاه، چند پرسش اساسی مطرح است؛ نخست اینکه چرا اداره کل محیط زیست استان خبر را پس از یک ماه اطلاع‌رسانی کرده و در متن خبر به تاریخ وقوع این حادثه هیچ اشاره‌ای نشده است؟ پرسش دوم اینکه چرا حتی پس از یک ماه، در مورد مقصر اصلی این حادثه، اظهار می‌کند نیاز به بررسی است و اگر هنوز نیاز به بررسی است چرا مستقیماً به دامپزشک باغ وحش اشاره می‌کند؟ و پرسش سوم این است که بر اساس آنچه در جوابیه اداره کل دامپزشکی آمده، چرا پس از اطلاع‌رسانی این حادثه توسط دامپزشک باغ وحش، هیچ کس از اداره کل محیط زیست به عنوان متولی اصلی حیات وحش در آنجا حضور نیافته است؟ پرسش‌هایی که برای گرفتن پاسخ چندین بار با عرفانی، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تماس گرفتیم اما دریغ از پاسخ! تماس با رئیس اداره محیط زیست شهرستان مشهد هم بی‌نتیجه بود؛ چرا که او نیز ما را به خبر منتشر شده در پورتال اداره کل محیط زیست ارجاع داد و تلاش مدیر روابط عمومی اداره کل محیط زیست برای پاسخ‌گویی این دو مسئول به خبرنگار ما، بی‌ثمر ماند! 

این اتفاق قابل پیش‌بینی و پیشگیری نبود

موضوع را از معاون سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی پیگیری کردیم.

محمود قربان‌زاده اطلاع‌رسانی در مورد حیات وحش را بر عهده دستگاه متولی حیات وحش یعنی محیط زیست برشمرد و گفت: رفلاکس یا برگرداندن غذا یک عارضه طبیعی در گربه‌سانان است که در دوره‌های زمانی متفاوت اتفاق می‌افتد تا اجسام خارجی مانند مو که در اثر لیسیدن خودشان وارد دستگاه گوارش شده از این طریق دفع و خارج شود بنابراین اتفاقی که برای ببر باغ وحش مشهد رخ داد یک بیماری نبود بلکه حادثه بود. این عارضه قابل پیش‌بینی و پیشگیری نیست. 

معاون سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی با بیان اینکه غذا کاملاً نرمال بوده و مشکلی نداشته است، ادامه داد: وقتی یک عارضه طبیعی اتفاق افتاده که زمان مشخصی هم نداشته برای جلوگیری از خفگی و مرگ کاری نمی‌شود انجام داد، شما از یک حیوان حیات وحش صحبت می‌کنید نه یک گاو یا گوسفند، نزدیک شدن و درمان یک حیوان حیات وحش قانون دارد، اعمال و اتفاقاتی که برای این حیوانات مانند شیر، ببر و پلنگ انجام می‌شود باید با اقدام‌های خاصی مانند بیهوشی صورت بگیرد، زمان و فرصت این کار نیست. 

اتفاق احتمالاً در نقطه کور دوربین‌های قفس ببر بوده است!

مدیر باغ وحش وکیل‌آباد هم در پاسخ به پرسش‌های ما گفت: ما بعدازظهر غذای حیوانات را می‌دهیم، دور می‌زنیم و می‌رویم، این موضوع تا حالا در باغ وحش سابقه نداشته و این نخستین بار است. در طبیعت مگر کسی بالای سر حیوانات موقع غذا خوردن می‌ایستد؟ ما گوشت‌ها را تکه‌تکه می‌کنیم ولی در طبیعت این طور نیست. 

جواد رستمی در پاسخ به این پرسش که آیا مانیتورینگ وجود داشته یا نه؟ آیا فیلم‌ها را ندیدید؟ آیا بازبینی انجام نشده است؟ یک جمله گفت: احتمالاً این اتفاق در نقطه کور دوربین‌ها افتاده است!

یک کارشناس، باغ‌وحش را مسئول این حادثه دانست

در ادامه پیگیری‌ها با یک دامپزشک بین‌المللی در حوزه حیات وحش گفت‌وگو کردیم، گفت‌وگویی کوتاه که حاوی نکات مهمی است.

ایمان معماریان با رد فرضیه رفلاکس معده در این ببر تلف شده، بیان کرد: اتفاقی که در مورد ببر باغ وحش مشهد افتاده به اصطلاح choke یا گیر کردن غذا در مری بوده است یعنی غذا در مری گیر می‌کند، مری بر اثر گشاد شدن روی نای (یکی از اندام‌های تنفسی) فشار می‌آورد و جلو تنفس حیوان را می‌گیرد.

وی متذکر شد: البته این حادثه برای حیوانات جوان‌تر و کم‌تجربه‌تر و گربه‌سانانی که جثه کوچک‌تری دارند احتمال دارد رخ بدهد، برای همین باید غذای آن‌ها در تکه‌های کوچک‌تری داده شود تا این اتفاق نیفتد، به خصوص اگر خیلی گرسنه باشند و غذا را با ولع بخورند این احتمال بیشتر می‌شود. 

این دامپزشک حیات وحش تأکید کرد: حتماً زمانی که گربه‌سانان در اسارت نگهداری می‌شوند موقع غذا خوردن باید مراقبت کاملی از آن‌ها صورت گیرد تا اگر این اتفاق به هر دلیلی برای حیوان رخ داد از مرگشان جلوگیری شود؛ چراکه حدود چهار تا پنج دقیقه وقت وجود دارد تا بتوان غذا را از گلو حیوان خارج کرد و جلو خفگی را گرفت.

معماریان بار دیگر تأکید کرد: این اتفاق در حیوانات جوان رخ می‌دهد و زمانی که حیوان خیلی گرسنه باشد و تکه‌های غذا به لحاظ اندازه نامناسب باشد اما در مورد گربه‌سان‌های بزرگ‌تر مثل ببر این اتفاق خیلی خیلی بعید است آن هم ببری با ۱۱ سال سن که سال‌ها تجربه خوردن غذا را داشته خیلی بعیدتر است اما نمی‌توان گفت غیرممکن است.

وی با تشکیک در مورد تشخیصی که برای مرگ این حیوان داده شده، تصریح کرد: این خفگی هر علتی داشته باشد نشان‌دهنده مدیریت نامناسب و اشتباه است یعنی مانیتورینگ و نظارت کافی وجود نداشته و غذای مناسب داده نشده است. 

معماریان معتقد است مسئولیت تلف شدن ببر باغ‌وحش مشهد متوجه باغ وحش به عنوان مسئول نگهداری حیوانات است. 

دعوای دستگاه‌های متولی برای حیوانات بی‌ثمر است

اتفاق‌های بد برای ببرهای این باغ وحش که یکی از جاذبه‌های گردشگری مشهد و مورد استقبال شهروندان و مسافران است، مسبوق به سابقه است، از کشف هشت تخته پوست و چهار جمجمه ببر در مرداد ۱۳۹۷ که متعلق به ببرهایی بود که هفت قلاده آن‌ها سال‌های گذشته و یک قلاده نیز فروردین همان سال تلف شده بود تا تلف شدن هفت توله ببر تازه متولد شده در سال ۱۳۹۸ که علت مرگ آن‌ها عفونت تنفسی عنوان شد! بهتر است دستگاه‌های مربوط به جای متهم کردن یکدیگر برای بهبود نگهداری حیوانات در این مجموعه و جلوگیری از اتفاق‌های تلخ اینچنینی تلاشی مضاعف و به دور از تعصب داشته باشند.

خبرنگار: معصومه مؤمنیان